رباعیات شیخ ابوسعید ابوالخیر عارف و شاعر نامدار ایرانی قرن چهارم و پنجم - بخش هشتم

 

ای آنکه به کنهت نرسد ادراکی

کونین به پیش کرمت خاشاکی

از روی کرم اگر ببخشی همه را

بخشیده شود پیش تو مشت خاکی

 

 

ای از تو به باغ هر گلی را رنگی

هر مرغی را زشوق تو آهنگی

با کوه زاندوه تو رمزی گفتم

برخاست صدای ناله از هر سنگی

 

تا بتوانی بکش به جان بار دلی

می‌کوش که تا شوی ز دل یار دلی

آزار دلی مجو که ناگاه کنی

کار دو جهان در سر آزار دلی 

 

 

از درد تو نیست چشم خالی ز نمی

هر جا که دلیست شد گرفتار غمی

بیماری تو باعث نابودن ماست

ای باعث عمر مامبادت المی

 

 

بی پا و سران دشت خون آشامی

مردند ز حسرت و غم ناکامی

محنت زدگان وادی شوق ترا

هجران کشد و اجل کشد بدنامی

 

دل داغ تو دارد ارنه بفروختمی

در دیده تویی و گرنه می‌دوختمی

دل منزل تست ورنه روزی صدبار

در پیش تو چون سپند می‌سوختمی

 

 

حقا که اگر چو مرغ پر داشتمی

روزی ز تو صد بار خبر داشتمی

این واقعه‌ام اگر نبودی در پیش

کی دیده ز دیدار تو برداشتمی

 

هستی که عیان نیست روان در شانی

در شان دگر جلوه کند هر آنی

این نکته بجو ز کل یوم فی شان

گر بایدت از کلام حق برهانی

 

 

گر در طلب گوهر کانی کانی

ور زنده ببوی وصل جانی جانی

القصه حدیث مطلق از من بشنو

هر چیز که در جستن آنی آنی

 

 

میدان فراخ و مرد میدانی نی

مردان جهان چنانکه میدانی نی

در ظاهرشان به اولیا می‌مانند

در باطنشان بوی مسلمانی نی

 

 

دردی داریم و سینهٔ بریانی

عشقی داریم و دیدهٔ گریانی

عشقی و چه عشق، عشق عالم سوزی

دردی و چه درد، درد بی‌درمانی

 

 

گر طاعت خود نقش کنم بر نانی

و آن نان بنهم پیش سگی بر خوانی

و آن سگ سالی گرسنه در زندانی

از ننگ بر آن نان ننهد دندانی

 

 

نزدیکان را بیش بود حیرانی

کایشان دانند سیاست سلطانی

ما را به سر چاه بری دست زنی

لاحول کنی و دست بر دل رانی

 

 

نزدیکان را بیش بود حیرانی

کایشان دانند سیاست سلطانی

ما را چه که وصف دستگاه تو کنیم

ماییم قرین حیرت و نادانی

 

 

ای آنکه دوای دردمندان دانی

راز دل زار مستمندان دانی

حال دل خویش را چه گویم با تو

ناگفته تو خود هزار چندان دانی

 

 

آنی تو که حال دل نالان دانی

احوال دل شکسته بالان دانی

گر خوانمت از سینهٔ سوزان شنوی

ور دم نزنم زبان لالان دانی

 

 

گفتی که به وقت مجلس افروختنی

آیا که چه نکتهاست بردوختنی

ای بی‌خبر از سوخته و سوختنی

عشق آمدنی بود نه آموختنی

 

ما را به سر چاه بری دست زنی

لاحول کنی و شست بر شست زنی

بر ما به ستم همیشه دستی داری

گویی عسسی و شامگه مست زنی

 

 

تا چند سخن تراشی و رنده زنی

تا کی به هدف تیر پراکنده زنی

گر یک ورق از علم خموشی خوانی

بسیار بدین گفت و شنوخنده زنی

 

 

خواهی چو خلیل کعبه بنیاد کنی

و آنرا به نماز و طاعت آباد کنی

روزی دو هزار بنده آزاد کنی

به زان نبود که خاطری شاد کنی

 

 

گر زانکه هزار کعبه آزاد کنی

به زان نبود که خاطری شاد کنی

گر بنده کنی ز لطف آزادی را

بهتر که هزار بنده آباد کنی

 

 

ای آنکه سپهر را پر از ابر کنی

وز لطف نظر به سوی هر گبر کنی

کردند تمام خانه‌های تو خراب

ای خانه خراب تا به کی صبر کنی

 

 

ای خوانده ترا خدا ولی ادر کنی

بر تو ز نبی نص جلی ادر کنی

دستم تهی و لطف تو بی پایانست

یا حضرت مرتضی علی ادر کنی

 

 

یاقوت ز دیده ریختم تا چه کنی

در پای غم تو بیختم تا چه کنی

از هر که به تو گریختم سود نکرد

از تو به تو در گریختم تا چه کنی

 

 

دنیای دنی پر هوس را چه کنی

آلودهٔ هر ناکس و کس را چه کنی

آن یار طلب کن که ترا باشد و بس

معشوقهٔ صد هزار کس را چه کنی

 

تا ترک علایق و عوایق نکنی

یک سجدهٔ شایستهٔ لایق نکنی

حقا که ز دام لات و عزی نرهی

تا ترک خود و جمله خلایق نکنی

 

 

یا رب در خلق تکیه گاهم نکنی

محتاج گدا و پادشاهم نکنی

موی سیهم سفید کردی به کرم

با موی سفید رو سیاهم نکنی

 

 

گر در یمنی چو با منی پیش منی

گر پیش منی چو بی منی در یمنی

من با تو چنانم ای نگار یمنی

خود در غلطم که من توام یا تو منی

 

 

یا رب در خلق تکیه گاهم نکنی

محتاج گدا و پادشاهم نکنی

موی سیهم سفید کردی به کرم

با موی سفید رو سیاهم نکنی

 

از سادگی و سلیمی و مسکینی

وز سرکشی و تکبر و خود بینی

بر آتش اگر نشانیم بنشینم

بر دیده اگر نشانمت ننشینی

 

 

باز آی که تا صدق نیازم بینی

بیداری شبهای درازم بینی

نی نی غلطم که خود فراق تو بتا

کی زنده گذاردم که بازم بینی

 

ای دل اگر آن عارض دلجو بینی

ذرات جهان را همه نیکو بینی

در آینه کم نگر که خودبین نشوی

خود آینه شو تا همگی او بینی

 

 

ای در خم چوگان تو سرها شده گوی

بیرون نه ز فرمان تو دل یک سر موی

ظاهر که به دست ماست شستیم تمام

باطن که به دست تست آنرا تو بشوی

 

 

هان مردان هان و هان جوانمردان هوی

مردی کنی و نگاه داری سر کوی

گر تیر آید چنانکه بشکافد موی

زنهار زیار خود مگر دانی روی

 

 

در کوی تو میدهند جانی به جوی

جانی چه بود که کاروانی به جوی

از وصل تو یک جو بجهانی ارزد

زین جنس که ماییم جهانی به جوی

 

تحقیق معانی ز عبارات مجوی

بی رفع قیود و اعتبارات مجوی

خواهی یابی ز علت جهل شفا

قانون نجات از اشارات مجوی

 

 

در ظلمت حیرت ار گرفتار شوی

خواهی که ز خواب جهل بیدار شوی

در صدق طلب نجات، زیرا که به صدق

شایستهٔ فیض نور انوار شوی

 

 

در مدرسه گر چه دانش اندوز شوی

وز گرمی بحث مجلس افروز شوی

در مکتب عشق با همه دانایی

سر گشته چو طفلان نوآموز شوی

 

 

گر صید عدم شوی زخود رسته شوی

ور در صفت خویش روی بسته شوی

می‌دان که وجود تو حجاب ره تست

با خود منشین که هر زمان خسته شوی

 

 

از هستی خویش تا پشیمان نشوی

سر حلقهٔ عارفان و مستان نشوی

تا در نظر خلق نگردی کافر

در مذهب عاشقان مسلمان نشوی

 

 

آمد بر من قاصد آن سرو سهی

آورد بهی تا نبود دست تهی

من هم رخ خود بدان بهی مالیدم

یعنی ز مرض نهاده‌ام رو به بهی

 

 

تا تو هوس خدای از سر ننهی

در هر دو جهان نباشدت روی بهی

ور زانکه به بندگی فرود آری سر

ز اندیشهٔ این و آن بکلی برهی

 

 

دنیا راهی بهشت منزلگاهی

این هر دو به نزد اهل معنی کاهی

گر عاشق صادقی زهر دو بگذر

تا دوست ترا به خود نماید راهی

 

 

ای دلبر عیسی نفس ترسایی

خواهم که به پیش بنده بی ترس آیی

گه اشک زدیدهٔ ترم خشک کنی

گه بر لب خشک من لب تر سایی

 

 

پاکی و منزهی و بی همتایی

کس را نرسد ملک بدین زیبایی

خلقان همه خفته‌اند و درها بسته

یا رب تو در لطف بما بگشایی

 

گفتم که کرایی تو بدین زیبایی

گفتا خود را که من خودم یکتایی

هم عشقم و هم عاشق و هم معشوقم

هم آینه جمال و هم بینایی

 

بردارم دل گر از جهان فرمایی

فرمان برم ار سود و زیان فرمایی

بنشینم اگر بر سر آتش گویی

برخیزم اگر از سر جان فرمایی

 

آنجا که ببایی نه پدیدی گویی

آنجا که نبایی از زمین بر رویی

عاشق کنی و مراد عاشق جویی

اینت خوشی و ظریفی و نیکویی

 

 

ای آنکه بر آرنده حاجات تویی

هم کافل و کافی مهمات تویی

سر دل خویش را چه گویم با تو

چون عالم سر و الخفیات تویی

 

 

ای آنکه گشایندهٔ هر بند تویی

بیرون ز عبارت چه و چند تویی

این دولت من بس که منم بندهٔ تو

این عزت من بس که خداوند تویی

 

 

سبحان الله بهر غمی یار تویی

سبحان الله گشایش کار تویی

سبحان الله به امر تو کن فیکون

سبحان الله غفور و غفار تویی

 

 

الله تویی وز دلم آگاه تویی

درمانده منم دلیل هر راه تویی

گر مورچه‌ای دم زند اندر تک چاه

آگه ز دم مورچه در چاه تویی

 

 

ای آنکه به ملک خویش پاینده تویی

وز دامن شب صبح نماینده تویی

کار من بیچاره قوی بسته شده

بگشای خدایا که گشاینده تویی